अ अकृत्वा परसन्तापं अगत्वा खलमन्दिरम् ।
अग़ाधजलसञ्चारी गर्वम् नायाति रोहितः ।
अग्रतः संस्कृतं मेऽस्तु पुरतो मेऽस्तु संस्कृतम् ।
अङ्गारा अञ्जलिस्था हि दाहयन्ति करद्वयम् ।
अजरामरवत् प्राज्ञो विद्यामर्थञ्च साधयेत् ।
अज्ञानतिमिरान्धस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया ।
अञ्जलिस्थानि पुष्पाणि वासयन्ति करद्वय.म् ।
अतिकुपिताऽपि सुजना योगेन मृदूभवन्ति न तु नीचाः ।
अतितीक्ष्णेन खड्गेन वरं जिंव्हा द्विधा कृता ।
अतितृष्णा न कर्तव्या तृष्णां नैव परित्यजेत् ।
अतिपरिचयादवज्ञा सन्ततगमनादनादरो भवति ।
अतिलोभात्कुबेरोऽपि दरिद्रो निश्चितं भवेत् ।
अत्तुं वाञ्चति वाहनं गणपतेराखुं क्षुधार्तः फणी तं च क्रौंचपतेः शिखी च गिरिजासिंहोऽपि नागाननम् ।
अधनाद्हि निवर्तन्ते ज्ञातयः सुहृदो जनाः ।
अधमा धनमिच्छन्ति धनं मानं च मध्यमाः ।
अधिगत्य गुरोर्ज्ञानं छात्रेभ्यो वितरन्ति ये ।
अनाचारेण मालिन्यम् अत्याचारेण मूर्खता ।
अनुदिनमनुतापेनास्म्यहं राम तप्तः परमकरुणमोहं छिन्धि मायासमेतम् ।
अन्नदानं परं दानं विद्यादानमतः परम् ।
अन्नं वस्त्रं निवासश्च ज्ञानमारोग्यमेव च ।
अपारे काव्यसंसारे कविरेकः प्रजापतिः ।
अपि स्वर्णमयी लङ्का न मे लक्ष्मण रोचते ।
अपेक्षन्ते न च स्नेहं न पात्रं न दशान्तरम् ।
अब्धेः क्षारं जलं पीत्वा वर्षन्ति मधुरं भुविम् ।
अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसेविनः ।
अभीप्सितार्थसिध्यर्थं पूजितो यः सुरासुरैः ।
अम्बा यस्य उमादेवी जनको यस्य शङ्करः ।
अयं निजः परो वेऽति गणना लघुचेतसाम् ॥ उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ॥२३॥
अर्थागमो नित्यमरोगिता च प्रिया च भार्या प्रियवादिनी च ।
अर्थनाशं मनस्तापं गृहे दुश्चरितानि च ।
अर्थेन तु विहीनस्य पुरुषस्याल्पमेधसः ।
अलसस्य कुतो विद्या अविद्यस्य कुतो धनम् ।
अल्पकार्यकराः सन्ति ये नरा बहुभाषिणः ।
अविश्रामं वहेद्भारं शीतोष्णं न च विन्दति ।
अव्याकरणमधीतं भिन्नद्रोण्यतरङ्गिणीतरणम् ।
अशनं मे वसनं मे जाया मे बन्धुवर्गो मे ।
अश्वं नैव गजं नैव व्याघ्रं नैव च नैव च ।
अश्वस्य भूषणं वेगो मत्तं स्याद् गजभूषणम् ।
अष्टादशपुराणानां सारं व्यासेन कीर्तितम् ।
अष्टादशपुराणेषु व्यासस्य वचनद्वयम् ।
असितगिरिसमं स्यात् कज्जलं सिन्धु पात्रम् सुरतरुवरशाखा लेखनी पत्रमुर्वी ।
अस्थिरं जीवितं लोके अस्थिरे धनयौवने ।
अस्माकं बदरीचक्रं युष्माकं बदरीतरुः ।
अस्यां सखे बधिरलोकनिवासभूमौ किं कूजितेन किल कोकिल कोमलेन ।
अहञ्च त्वञ्च राजेन्द्र लोकनाथावुभावपि ।
अहं नमामि वरदां ज्ञानदां त्वां सरस्वतीम् ।
अहम्पूरुषो भारतीयोऽस्मि नूनं न धैर्यङ्कदाचित्त्यजेयं विपत्सु ।
अहम्भारती स्त्री स्वयं शक्तिरूपा मयि श्रीश्च दुर्गा तथा शारदा च ।
अहं स्वर्णं न मे दुःखमग्निदाहे न ताडने ।
अहो किमपि चित्राणि चरित्राणि महात्मनाम् ।
अहो दुर्जनसंसर्गात् मानहानिः पदे पदे ।
आ आकाशात् पतितं तोयं यथा गच्छति सागरम् ।
आचारः परमो धर्मः आचारः परमं तपः ।
आततायिनमायान्तमपि वेदान्तपारगम् ।
आत्मनः परितोषाय कवेः काव्यं तथापि तत् ।
आत्मनः मुखदोषेण बध्यन्ते शुकसारिकाः ।
आत्मपक्षं परित्यज्य परपक्षेषु यो रतः ।
आत्मार्थम् जीवलोके च को न जीवति मानवः ।
आदानस्य प्रदानस्य कर्तव्यस्य च कर्मणः ।
आदौ देवकिदेवगर्भजननं गोपीगृहे वर्धनम् ।
आदौ रामतपोवनाभिगमनं हत्वा मृगं काञ्चनम् ।
आदौ श्रीभरताख्यभूपतिकुले भक्तोत्तमाः पाण्डवाः ।
आपदि मित्रपरीक्षा शूरपरीक्षा रणाङ्गणे भवति ।
आपद्गतं हससि किं द्रविणान्ध मूढ ।
आयुषः क्षण एकोऽपि सर्वरत्नैर्न लभ्यते ।
आशा नाम महुष्याणां काचिदाश्चर्यशृङ्खला ।
आशुशब्दस्य अन्तेन कलायाः प्रथमेन च ।
आस्ते भग आसीनस्य ऊध्र्वस्तिष्ठति तिष्ठतः ।
इ-ई इच्छेयेत् विपुलां मैत्रीं त्रीणि तत्र न कारयेत् ।
ईक्षणं द्विगुणं प्रोक्तं भाषणस्येति वेधसा ।
उ-ऊ उद्यमेन हि सिद्ध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः ।
उत्तमो नातिवक्ता स्यात् अधमो बहु भाषते ।
उपकारोऽपि नीचानां अपकारो हि जायते ।
उत्साहो बलवानार्य नास्त्युत्साहात् परं बलम् ।
उपदेशो हि मूर्खाणां प्रकोपाय न शान्तये ।
उत्तमा आत्मनः ख्याताः पितुः ख्याताश्च मध्यमाः ।
उदारस्य तृणं वित्तं शूरस्य मरणं तृणम् ।
ऋ ऋग्वेदोऽथ यजुर्वेदो सामवेदो ह्यथर्वणः ।
ऋणशेषोऽग्निशेषश्च शत्रुशेषस्तथैव च ।
ए-ऐ एक एव तपः कुर्यात् द्वौ स्वाध्यायपरौ हितौ ।
एकः स्वादु न भुञ्जीत नैकः सप्तेषु जागृयात् ।
एकचक्रो रथो यन्ता विकलो विषमा हयाः ।
एकेनापि सुवृक्षेण पुष्पितेन सुगन्धिना ।
एको हि दोषो गुणसन्निपाते निमज्जतीन्दोरिति यो बभाषे ।
एते सत्पुरुषा परार्थघटकाः स्वार्थान् परित्यज्य ये ।
एको ना विंशतिः स्त्रीणां स्नानार्थम् शरयूं गताः ।
ऐक्यं बलं समाजस्य तदभावे स दुर्बलः ।
क कथं गुरूनहं संख्ये द्रोणं च मधुसूदन ।
कन्या वरयते रूपं माता वित्तं पिता श्रुतं ।
कमलासनकमलेक्षणकमलारिकिरीटकमलभृद्वाहैः ।
कमले कमला शेते हरः शेते हिमालये ।
कमले कमलोत्पत्तिः श्रूयते न तु दृष्यते ।
कराग्रे वसते लक्ष्मीः करमध्ये सरस्वती ।
करारविन्देन पदारविन्दं मुखारविन्दे विनिवेशयन्तम् ।
करोति शोभामलके स्त्रियाः को ।
करोति स्वमुखेनैव बहुधान्यस्य खण्डनम् ।
कर्तव्यमाचरन् कार्यमकर्तव्यमनाचरन् ।
कल्पद्रुमः कल्पितमेव सूते ।
कवयः किं न पश्यन्ति किं न भक्षन्ति वायसाः ।
कविः करोति काव्यानि रसं जानाति पण्डितः ।
कश्यपोऽत्रिर्भरद्वाजो विश्वामित्रोऽथ गौतमः ।
कं सञ्जधान कृष्णः का शीतलवाहिनी गङ्गा ।
कस्तूरी जायते कस्मात् को हन्ति करिणां शतम् ।
कस्यचित् किमपि नो हरणीयम् ।
काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदः पिककाकयोः ।
काकः पद्मवने रतिं न कुरुते हंसो न कूपोदके ।
काके शौचं द्यूतकारे च सत्यम् ।
काचं मणिं काञ्चनमेकसूत्रे ।
का पाण्डुपत्नी गृहभूषणं किम् ।
कार्या च महदाकाङ्क्षा क्षुद्राकाङ्क्षा कदापि न ।
कार्याथीर् भजते लोकः यावत्कार्यम् न सिध्यति ।
कालो वा कारणं राज्ञः राजा वा कालकारणं ।
काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम् ।
काव्येषु नाटकं रम्यं तत्र रम्यं शकुन्तला ।
किं तया क्रियते धेन्वा या न सूते न दुग्धदा ।
किन्तु मद्यं स्वभावेन यथैवान्नं तथा स्मृतम् ।
किमप्यस्तु स्वभावेन सुन्दरं वाप्यसुन्दरम् ।
किं वाससेति तत्र विचारणीयम्
वासः प्रधानं खलु योग्यतायै ।
दिगम्बरं वीक्ष्य विषं समुद्रः ॥४२॥
किसलयानि कुतः कुसुमानि वा ।
कुलीनता सदाराध्या सुप्रतिष्ठां यदीच्छसि ।
कुलीनैः सह सम्पर्कं सज्जनैः सह मित्रतां ।
केचिदज्ञानतो नष्टाः केचिन्नष्टाः प्रमादतः ।
केयूरा न विभूषयन्ति पुरुषं हारा न चन्द्रोज्ज्वलाः
न स्नानं न विलोपनं न कुसुमं नालङ्कृता मूर्धजाः ।
क्षीयन्ते खलु भूषणानि सततं वाग्भूषणं भूषणम् ॥४३॥
के शवं पतितं दृष्ट्वा पाण्डवा हर्शनिर्भराः ।
कोऽतिभारः समर्थानां किं दूरं व्यवसायिनाम् ।
को न याति वशं लोके मुखे पिण्डेन पूरितः ।
कौशिकेन स किल क्षितीश्वरः राममध्वरविघातशान्तये ।
क्वचित् काणो भवेत्साधुः क्वचित् गानी पतिव्रता ।
क्वचित् दुष्टः क्वचित् तुष्टः ।
क्षमा बलमशक्तानां शाक्तानां भूषणं क्षमा ।
क्षमा शस्त्रं करे यस्य दुर्जनः किं करिष्यति ।
क्षुत्क्षामोऽपि जराकृशोऽपि शिथिलप्रायोऽपि कष्टां दशाम् ।
क्षुद्रो हि समये प्राप्ते बलिष्ठमपि रक्षति ।
ख खद्योतो द्योतते तावत् यावत् न उद्यते शशिः ।
खलः करोति दुर्वृत्तं नूनं फलति साधुषु ।
खिन्नं चापि सुभाषितेन रमते स्वीयं मनः सर्वदा ।
ग गच्छन् गगग्नमागेर्ण नित्यं लोकान् प्रकाशयन् ।
गणयन्ति न ये सूर्यं वृष्टिं शीतं च कर्षकाः ।
गते शोको न कर्तव्यो भविष्यं नैव चिन्तयेत् ।
गर्जति शरदि न वर्षति वर्षति वर्षासु निःस्वनो मेघः ।
गर्जसि मेघ न यच्छसि तोयं चातकपक्षी व्याकुलितोऽहम् ।
गर्वाय परपीडायै दुर्जनस्य धनं बलम् ।
गवीशपत्रो नगजापहारी कुमारतातः शशिखण्डमौलिः ।
गाङ्गमम्बु सितमम्बु यामुनं कज्जलाभमुभयत्र मज्जतः ।
गुणाः कुर्वन्ति दूतत्त्वं दूरेऽपि वसतां सताम् ।
गुणैरुत्तुङ्गता याति नोत्तुङ्गेनासनेन वै ।
गुणेष्वनादरं भ्रातः पूर्णश्रीरपि मा कृथाः ।
गुरुर्बन्धुरबन्धूनां गुरुश्चक्षुरचक्षुषाम् ।
गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः गुरुर्देवो महेश्वरः ।
गुरुशुश्रूषया विद्या पुष्कलेन धनेन वा ।
गौरवं प्राप्यते दानान्नतु वित्तस्य सञ्चयात् ।
घ घटं भिन्द्यात् पटं छिन्द्यात् कुर्याद्रासभरोहणम् ।
घृष्टं घृष्टं पुनरपि पुनश्चन्दनं चारुगन्धम् ।
च चतुरः सखि मे भर्ता यल्लिखति तद परो न वाचयति ।
चन्दनं शीतलं लोके चन्दनादपि चन्द्रमाः ।
चलत्येकेन पादेन तिष्ठत्येकेन पण्डितः ।
चातक धूमसमूहं दृष्ट्वा मा धाव वारिधरबुद्ध्या ।
चिता चिन्ता समाप्रोक्ता बिन्दुमात्रं विशेषता ।
चितां प्रज्वलितां दृष्ट्वा वैद्यो विस्मयमागतः ।
चित्ते प्रसन्ने भुवनं प्रसन्नं चित्ते विषण्णे भुवनं विषण्णम् ।
चित्ते भ्रान्तिर्जायते मद्यपानात् भ्रान्ते चित्ते पापचर्यामुपैति ।
चिन्तनीया हि विपदामादावेव प्रतिक्रिया ।
छायामन्यस्य कुर्वन्ति तिष्ठन्ति स्वयमातपे ।
ज जन्मदाता अन्नदाता विद्यादाता तथैव च ।
जनैर्जनहितार्थाय जनानामेव निर्मितं ।
जीवनं स्वं परार्थाय नित्यं यच्छत मानवाः ।
जीविते यस्य जीवन्ति लोके मित्राणि बान्धवाः ।
ज्येष्ठत्वं जन्मना नैव गुणैर्ज्येष्ठत्वमुच्यते ।
त तदेवास्यं परं मित्रं यत्र सङ्क्रमति द्वयं ।
ताडिताः पीडिता ये स्युस्तान्ममेत्यभ्युदीरयेत् ।
तातेन कथितं पुत्र पत्रं लिख ममाज्ञया ।
तिलवत्स्निग्धं मनोऽस्तु वाण्यां गुडवन्माधुर्यम्
तिलगुडलड्डुकवत् सम्बन्धे अस्तु सुवृत्तत्वम् ।
कल्याणी सङ्क्रान्तिरस्तु वः सदाहमाशंसे ॥१०॥
तुष्टोऽपि राजा यदि सेवकेभ्यः भाग्यात्परं नैव ददाति किञ्चित् ।
तृणं खादिति केदारे जलं पिबति पल्वले ।
तृणादपि लघुस्तूलं तूलादपि च याचकः ।
ते यान्ति तीर्थेषु बुधाः ये शम्भोदूर्रवर्तिनः ।
त्यजन्ति मित्राणि धनैर्विहीनं पुत्राश्च दाराश्च सुहृज्जनाश्च ।
त्याग एक गुणः श्लाघ्यः किमन्यैर्गुणराषिभिः ।
द दक्षिणे लक्ष्मणो यस्य वामे तु जनकात्मजा ।
ददाति प्रतिगृह्णाति गुह्यमाख्याति पृच्छति ।
दधि मधुरं मधु मधुरं द्राक्षा मधुरा सुधापि मधुरैव ।
दरिद्रता धीरतया विराजते कुरूपता शीलगुणेन राजते ।
दर्शने स्पर्शणे वापि श्रवणे भाषणेऽपि वा ।
दातव्यं भोक्तव्यं धनविषये सञ्चयो न कर्तव्यः ।
दातव्यमिति यद्दानं दीयतेऽनुपकारिणे ।
दाता क्षमी गुणग्राही स्वामी दुःखेन लभ्यते ।
दातुर्याचकयोर्भेदः कराभ्यामेव दर्शितः ।
दानेन तुल्यं सुहृदास्ति नान्यो लोभाच्च नान्योऽस्ति रिपुः पृथिव्याम् ।
दानं भोगो नाशस्तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य ।
दारिद्र्यान्मरणाद्वा मरणं मे रोचते न दारिद्र्यं ।
दिवसेनैव तत्कुर्याद् येन रात्रौ सुखं वसेत् ।
दुन्दुभिस्तु नितरामचेतनस्तन्मुखादपि धनं धनं धनम् ।
दुर्जनदूषितमनसां पुंसाम् सुजनेऽपि नास्ति विश्वासः ।
दुर्जनः परिहर्तव्यो विद्ययालङ्कृतोऽपि सन् ।
दुर्जनः प्रियवादीति नैतद्विश्वासकारणम् ।
दुर्जनेन समं वैरं प्रीतिं चापि न कारयेत् ।
दुर्जनैः सह वासो हि ध्रुवं नाशाय कल्पते ।
देशाटनं राजसभाप्रवेशो व्यापारिविद्वज्जनसङ्गतिश्च ।
दैवमवेति संचिन्त्य स्वोद्योगं न नरस्त्यजेत् ।
द्राक्षा म्लानमुखी जाता शर्करा चाश्मताङ्गता ।
द्वन्द्वो द्विगुरपि चाहं मद्गेहे नित्यमव्ययी भावः ।
द्वाविमौ पुरुषौ लोके सुर्यमण्दलभेदिनौ ।
ध धनमलब्धं काङ्क्षेत लब्धं रक्षेदवेक्षणात् ।
धवलयति समग्रं चन्द्रमा जीवलोकं किमिति निजकलङ्कं नात्मसंस्थं प्रमार्ष्टि ।
धृतिः क्षमा दमोऽस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः ।
न न कश्चित् कस्यचित् मित्रं न कश्चित् कस्यचित् रिपुः ।
नक्रः स्वस्थानमासाद्य राजेन्द्रमपि कर्षति ।
नक्षत्रभूषणं चन्द्रो नारीणां भूषणं पतिः ।
न गृहं गृहमित्याहुर्गृहिणी गृहमुच्यते ।
न चोरहार्यं न च राजहार्यं न भ्रातृभाज्यं न च भारकारि ।
न तेन स्थविरो भवति येनास्य पलितं शिरः ।
न दुर्जनः सज्जनतामुपैति बहुप्रकारैरपि सेव्यमानः ।
न देवो विद्यते काष्ठे न पाषाणे न मृन्मये ।
न धैर्येण विना लक्ष्मीर्न शौर्येण विना जयः ।
न पण्डिताः साहसिका भवन्ति श्रुत्वापि ते सन्तुलयन्ति तत्त्वम् ।
न भीतो मरणादस्मि केवलं दूषितं यशः ।
न भूतपूर्वम् न कदापि वार्ता हेम्नः कुरङ्गो न कदापि दृष्टः ।
न भूप्रदानं न सुवर्णदानं न गोप्रदानं न तथान्नदानम् ।
नमन्ति फलिता वृक्षा नमन्ति च बुधा जनाः ।
नमस्ते शारदे देवी काश्मीरपुरवासिनि ।
नमस्ते शारदे देवी वीणा पुस्तकधारिणि ।
नमस्ते सर्वदेवानां वरदासि हरेः प्रिया ।
नमो दीपशिखे तुभ्यमन्धकारं निरस्यसि ।
नरनारीसमुत्पन्ना सा स्त्री देहविवर्जिता ।
नरपतिहितकर्ता द्वेष्यतां याति लोके
जनपदहितकर्ता त्यज्यते पार्थिवेन ।
नृपतिजनपदानां दुर्लभः कार्यकर्ता ॥३३॥
नरस्याभरणं रूपं रूपस्याभरणं गुणः ।
नरो हि मलिनैर्वस्त्रैः यत्र क्वापि निषीदति ।
नवं पुरातनं वापि लेखं पश्यन्ति पण्डिताः ।
न वित्तं दर्शयेत्प्राज्ञः कस्यचित्स्वल्पमप्यहो ।
न विद्यया नैव कुलेन गौरवं जनानुरागो धनिकेषु सर्वदा ।
न व्याधिर्न विषं नापत्तथा नाधिश्च भूतले ।
न हि कश्चित् विजानाति किं कस्य श्वो भविश्यति ।
न हि ज्ञानसमं लोके पवित्रं चान्यसाधनं ।
न हि प्राणात् प्रियतरं लोके किञ्चन विद्यते ।
नागो भाति मदेन कं जलरुहैर्नित्योत्सवैर्मन्दिरं
शीलेनैव नरो जवेन तुरगः पूर्णेन्दुना शर्वरी ।
सत्पुत्रेण कुलो बुधेन वसुधा कीत्र्या च लोकत्रयम् ॥७॥
नानाधर्मनिगूढतत्त्वनिचिता यत्संस्कृती राजते
सेयं भारतभूर्नितान्तरुचिरा मातैव नः सर्वदा ।
सम्पन्ना बलशालिनी विजयताम् मे मातृभूः सर्वदा ॥३२॥
नाभिषेको न संस्कारः सिंहस्य क्रियते वने ।
नमः सर्वविदे तस्मै व्यासाय कविवेधसे ।
नमोऽस्तु ते व्यास विशालबुद्धे फुल्लारविन्दायतपत्रनेत्र ।
नायं प्रयाति विकृतिं विरसो न यः स्यात्
न क्षीयते बहुजनैर्नितरां निपीतः ।
नूनं सुभाशितरसोऽन्यरसातिशायी ॥३४॥
नारिकेलसमाकारा दृश्यन्तेऽपि हि सज्जनाः ।
निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु
लक्ष्मीः स्थिरा भवतु गच्छतु वा यथेष्टम् ।
न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः ॥२४॥
निर्गुणेश्वपि सत्त्वेषु दयां कुर्वन्ति साधवः ।
नृपस्य वर्णाश्रमपालनं यत्स एव धर्मो मनुना प्रणीतः
निर्वासिताप्येवमतस्त्वयाहं तपस्विसामान्यमवेक्षणीया ।
सा मुक्तकण्ठं व्यसनातिभाराच्चक्रन्द विग्ना कुररीव भूयः ॥४१॥
निवृत्तो यस्तु मद्येभ्यः जितात्मा बुद्धिपूर्वकः ।
निःस्वो वष्टि शतं शती दशशतं लक्षं सहस्राधिपः
लक्षेशः क्षितिपालतां क्षितिपतिः चक्रेशतां वाञ्छति ।
ब्रह्मा शैवपदं शिवो हरिपदं चाशावधिं को गतः ॥३६॥
नृत्यं मयूराः कुसुमानि वृक्षाः दर्भानुपात्तान्विजहुर्हरिण्यः ।
निर्विषेणापि सर्पेण कर्तव्या महती फणा ।
नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः ।
प पक्षिणां बलमाकाशो मत्स्यानामुदकं बलम् ।
पङ्गो धन्यस्त्वमसि न गृहं यासि योऽर्थी परेषाम्
धन्योऽन्ध त्वं धनमवदतां नेक्षसे यन्मुखानि ।
स्तोतव्यस्त्वं बधिर गिरं यः खलानां न शृणोसि ॥२१॥
पञ्चैते देवतरवः मन्दारः पारिजातकः ।
पराधिकारचर्चाम् यः कुर्यात् स्वामिहितेच्छया ।
परान्नं प्राप्य दुर्बुद्धे मा प्राणेषु दयां कुरु ।
परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुश्कृताम् ।
परिश्रमो मिताहारः भेषजे सुलभे मम
नित्यं ते सेवमानस्य व्याधिर्भ्यो नास्ति मे भयम् ।
सेवनीयं तदेवेति निश्चित्य गृहमागतः ॥१८॥
परोपकारकरणं नूनं हस्तस्य भूषणम् ।
परोपकारशून्यस्य धिङ् मनुष्यस्य जीवनम् ।
परोपदेशे पाण्दित्यं सर्वेषां सुकरं नृणाम् ।
पलाशमुकुलभ्रान्त्या शुकतुण्डे पतत्यलिः ।
पश्चाद्बर्हं वहति विपुलं चित्रितं दीप्तिमन्तम्
काले काले व्यजनमिव तं विस्तृतं यः करोति ।
कोऽयं पक्षी रुचिरवदनो नर्तने च प्रवीणः ॥२८॥
पादपानां भयं वातात् पद्मानां शिशिराद्भयम् ।
पानीयं पातुमिच्छामि त्वत्तः कमललोचने ।
पाराशर्यवचः सरोजममलं गीतार्थगन्धोत्कटम्
नानाख्यानककेसरं हरिकथासम्बोधनाबोधितम् ।
भूयाद्भारतपङ्कजं कलिमलप्रध्वंसि नः श्रेयसे ॥३१॥
पार्थाय प्रतिबोधितां भगवता नारायणेन स्वयम्
व्यासेन ग्रथितां पुराणमुनिना मध्ये महाभारतम् ।
अम्ब त्वामनुसन्दधामि भगवद्गीते भवद्वेषिणीम् ॥३२॥
पिण्डे पिण्डे मतिर्भिन्ना कुण्डे कुण्डे नवं पयः ।
पिनाकफणिबालेन्दुभस्ममन्दाकिनीयुता ।
पिपीलिकार्जितं धान्यं मक्षिकासञ्चितं मधु ।
पिबन्ति नद्यः स्वयमेव नाम्भः
स्वयं न खादन्ति फलानि वृक्षाः ।
परोपकाराय सतां विभूतयः ॥६॥
पुनर्वित्तं पुनर्मित्रं पुनर्भाया पुनर्मही ।
पुरा कवीनां गणनाप्रसङ्गे कनिष्ठिकाधिष्ठितकालिदासः ।
पुस्तकस्था तु या विद्या परहस्तगतं धनं ।
पुस्तकेषु च नाधीतं नाधीतं गुरुसन्निधौ ।
पुष्पेऽस्ति गन्धो मधुरो नारिकेले जलं तथा ।
पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि जलमन्नं सुभाषितं ।
पोषयन्ति पयो दत्त्वा यथा वत्सान् तथा जनान् ।
प्रथमवयसि पीतं तोयमल्पं स्मरन्तः
शिरसि निहितभारा नारिकेला नराणाम् ।
न हि कृतमुपकारं साधवो विस्मरन्ति ॥२७॥
प्रथमे नार्जिता विद्या द्वीतीये नार्जितं धनं ।
प्रमदा मदिरा लक्ष्मीः विज्ञेया त्रिविधा सुरा ।
प्रलये पवनाघातैः प्रचलन्ति नगा अपि ।
प्राणनाशेऽपि कुर्वीत परेषां मानवो हितम् ।
प्राणभूतञ्च यत्तत्त्वं सारभूतं तथैव च ।
प्राणां त्यजति देशार्थम् पण्दितानां सहायकः ।
प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः
प्राभ्य विघ्नविहता विरमन्ति मध्याः ।
प्रारब्धमुत्तमजना न परित्यजन्ति ॥१४॥
प्रारम्भगुर्वी क्षयिणी क्रमेन
गुर्वी पुरा वृद्धिमती च पश्चात् ।
छायेव मैत्रिः खलसज्जनानाम् ॥२३॥
प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः ।
फ फणिनो बहवः सन्ति भेकभक्षणतत्पराः ।
फलं स्वेच्छालभ्यं प्रतिदिनमखेदं क्षितिरुहां
पयः स्थाने स्थाने शिशिरमधुरं पुण्यसरितां ।
सहन्ते सन्तापं तदपि धनिनां द्वारि कृपणाः ॥२॥
ब बहुभिर्न विरोद्धव्यं दुर्जनैः सज्जनैरपि ।
बालस्यापि रवेः पादाः पतन्त्युपरि भूभृतां ।
बालो वा यदि वा वृद्धो युवा वा गृहमागतः ।
बुभुक्षितः किं न करोति पापं क्षीणा नरा निष्करुणा भवन्ति ।
ब्रह्मन्नध्ययनस्य नैष समयस्तूष्णीं बहिः स्थीयतां
स्वल्पं जल्प बृहस्पते जडमते, नैषा सभा वज्रिणः ।
सीतारल्लकभल्लभग्नहृदयः स्वस्थो न लंकेश्वरः ॥७॥
भ भाषासु मुख्या मधुरा दिव्या गीर्वाणभारती ।
भासस्य कालिदासस्य भवभूतेश्च विश्रुता ।
भीतेभ्यश्चाभयं देयं व्याधितेभ्यस्तथौषधम् ।
भीष्मद्रोणतटा जयद्रथजला गान्धारनीलोत्पला
शल्यग्राहवती कृपेण वहनी कर्णेन वेलाकुला ।
सोत्तीर्णा खलु पाण्डवैर्रणनदी कैवर्तकः केशवः ॥१४॥
भोजनान्ते च किं पेयं जयन्तः कस्य वै सुतः ।
भोजनान्ते पिबेत् तक्रं दिनान्ते च पिबेत् पयः ।
भो दारिद्र्य नमस्तुभ्यं सिद्धोऽहं त्वत्प्रसादतः ।
भ्रमन् वनान्ते नवमंजरीषु न षट्पदो गन्धफलीमजिघ्रत् ।
म मणिना वलयं वलयेन मणिः मणिना वलयेन विभाति करः ।
मनो मधुकरो मेघो मद्यपो मत्कुणो मरुत् ।
मयूरो विहगो रम्यः आनन्दयति मानवान् ।
मर्कटस्य सुरापानं तस्य वृश्चिकदंशनम् ।
मलिनैरलकैरेतैः शुक्लत्वं प्रकटीकृतम् ।
महाजनस्य संसर्गः कस्य नोन्नतिकारकः ।
महानुभावसंसर्गः कस्य नोन्नतिकारकः ।
माता मित्रं पिता चेति स्वभावात् त्रितयं हितं ।
मात्रा समं नास्ति शरीरपोषणं
चिन्तासमं नास्ति शरीरशोषणं ।
विद्यां विना नास्ति शरीरभूषणं ॥३॥
मा निषाद प्रतिष्ठां त्वमगमः शाश्वतीः समाः ।
मारात्परः शूरतरो न कश्चित् पराभवः स्त्रीहरणान्न चान्यः ।
मुखं पद्मदलाकारं वाणी चन्दनशीतला ।
मूकं करोति वाचालं पंगुं लंघयते गिरिम् ।
मूर्खस्य पंच चिह्नानि गर्वो दुर्वचनं तथा ।
मृगमीनसज्जनानां तृणजलसन्तोषविहितवृत्तीनाम् ।
मृगा मृगैः संगमुपव्रजन्ति गावश्च गोभिस्तुरगास्तुरंगैः ।
मृदुरित्यवजानन्ति तीक्ष्ण इत्युद्विजन्ति च ।
मौनान्मूर्खः प्रवचनपटुर्वातुलो जल्पको वा
क्षान्त्या भीरुर्यदि न सहते प्रायशो नाभिजातः ।
सेवाधर्मः परमगहनो योगिनामप्यगम्यः ॥१८॥
य यत्र रामकथागानं तत्रास्ते हनुमान् यथा ।
यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः ।
यत्र नास्ति दधिमन्थनघोषः तत्र नो लघुलघुनि शिशुनि ।
यथा देशस्तथा भाषा यथा राजा तथा प्रजा ।
यथा काष्ठं च काष्ठं च समेयातां महोदधौ ।
यथा ह्येकेन चक्रेण न रथस्य गतिर्भवेत् ।
यथैकेन न हस्तेन तालिका सम्प्रपद्यते ।
यद् यद् विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा ।
यदि वा याति गोविन्दो मथुरातः पुनः सखी ।
यदेवोपनतं दुःखात् सुखं तद्रसवत्तरम् ।
यः पठति लिखति पश्यति परिपृच्छति पण्डितानुपाश्रयति ।
यः पूतनामारणलब्धकीर्तिः काकोदरो येन विनीतदर्पः ।
ययोरैव समं वित्तं ययोरैव समं कुलम् ।
यः समुत्पतितं क्रोधं क्षमयैव निरस्यति ।
यस्यास्ति वित्तं स वरः कुलीनः स पण्डितः स श्रुतवान् गुणज्ञः ।
यस्मिन् देशे न संमानो न प्रीतिर्न च बान्धवाः ।
यस्तु संचरते देशान् सेवते यस्तु पण्डितान् ।
यस्य कस्य तरोर्मूलं येन केनापि मिश्रितम् ।
यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम् ।
यस्य षष्ठी चतुर्थी च विहस्य च विहाय च ।
या कुन्देन्दु तुषारहारधवला या शुभ्रवस्त्रावृता
या वीणावरदण्डमण्डितकरा या श्वेतपद्मासना ।
सा मां पातु सरस्वती भगवती निःशेषजाड्यापहा ॥४॥
याचते कार्यकाले यः स किं भृत्यो स किं सुहृद् ।
यां चिन्तयामि सततं मयि सा विरक्ता
साप्यन्यमिच्छति जनं स जनोऽन्यसक्तः ।
धिक् तां च तं च मदनं च इमां च मां च ॥२५॥
युधिष्ठिरो कस्य पुत्रो गंगा वहति कीदृशी ।
येन केन प्रकारेण यस्य कस्यापि देहिनः ।
ये नाम केचिदिह प्रथयन्यवज्ञाम्
जानन्तु ते किमपि तान्प्रति नैष यत्नः ।
कालो ह्ययं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी ॥१९॥
येषां न विद्या न तपो न दानं ज्ञानं न शीलं न गुणो न धर्मः ।
योगक्षेमाय राष्ट्रस्य सभ्यतायाश्च संस्कृतेः ।
यो धृवाणि परित्यज्य अधृवाणि निषेवते ।
यो न संचरते देशान् सेवते यो न पण्डीतान् ।
यौवनं धनसंपत्तिः प्रभुत्त्वमविवेकिता ।
र रजकश्चर्मकारश्च नटो वरुड एव च ।
रत्नैर्महाहैर्स्तुतुषुर्न देवाः न भेजिरे भीमविषेण भीतिम् ।
रथस्यैकं चक्रं भुजगयामिता सप्ततुरगाः
निरालम्बो मार्गश्चरणविकलः सारथिरपि ।
क्रियासिधिः सत्त्वे भवति महतां नोपकरणे ॥८॥
रात्रिर्गमिष्यति भविष्यति सुप्रभातं
भास्वानुदेष्यति हसिष्यति पंकजश्रीः ।
हा हन्त हन्त नलिनीं गज उज्जहार ॥४॥
रात्रौ जानु दिवा भानु कृशानुः सन्ध्ययोद्र्वयोः ।
रामाद्याचय मेदिनीं धनपतेर्बीजं बलाल्लांगलम्
प्रेतेशान्महिषं तवास्ति वृषभः फालं त्रिशूलादपि ।
खिन्नाहं तव याचनात् कुरु कृषिं भिक्षाटनं मा कृथाः ॥११॥
रामाभिषेके मदविह्वलायाः हस्ताच्च्युतो हेमघटस्तरुण्याः ।
रामायणम् महाकाव्यम् महाभारतमेव च ।
राष्ट्रध्वजो राष्ट्रभाषा राष्ट्रगीतं तथैव च ।
रूपयौवनसम्पन्ना विशालकुलसम्भवाः ।
रे रे चातक सावधानमनसा मित्र क्षणं श्रूयताम्
अम्भोदा बहवो वसन्ति गगने सर्वेपि नैकादृशाः ।
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः ॥५॥
रे रे रासभ वस्त्रभारवहनात्कुग्रासमश्नासि किं
राजाश्वावसथं प्रयाहि चणकाभ्यूषान् सुखं भक्षय ।
राजा तैरुप्दिष्टमेव मनुते सत्यं तटस्थाः परे ॥१०॥
ल लक्ष्मीः कौस्तुभपारिजातकसुराधन्वन्तरीचन्द्रमाः
गावः कामदुहः सुरेश्वरगजो रम्भादि देवांगनाः ।
रत्नानीह चतुर्दशं प्रतिदिनं कुर्वन्तु वो मंगलम् ॥१६॥
लब्ध्वा तीक्ष्णं रवेस्तेजः शान्तं शीतकरो वहन् ।
लक्ष्मीवन्तो न जानन्ति प्रायेण परवेदनाः ।
लाघवं कर्मसामथ्र्यं स्थैर्यम् क्लेशसहिष्णुता ।
लालने बहवो दोषास्ताडने बहवो गुणाः ।
लालयेत् पंचवर्षाणि दशवर्षाणि ताडयेत् ।
लोभमूलानि पापानि संकटानि तथैव च ।
लोभाविष्टो नरो वित्तम् वीक्ष्यते न तु संकटम् ।
व वक्रतुण्ड महाकाय सूर्यकोटिसमप्रभ ।
वज्रादपि कठोराणि मृदूनि कुसुमादपि ।
वदनं प्रसादसदनं सदयं हृदयं सुधामुचो वाचः ।
वनानि दहतो वह्नेः सखा भवति मारुतः ।
वन्दे सरस्वतीं देवीं उत्तमाङ्गेन सर्वदा ।
वरं दरिद्रः श्रुतिशास्त्रपारगो न चापि मूर्खो बहुरत्नसंयुतः ।
वरं पर्वतदुगेर्षु भ्रान्तं वनचरैः सह ।
वरं बालो वरं वृद्धो न तु मूर्खोत्तमः खलु ।
वरं बुद्धिर्न सा विद्या विद्यया बुद्धिरुत्तमा ।
वरं भृत्यविहीनस्य जीवनं श्रमपूरितं ।
वरमेको गुणी पुत्रो न तु मूर्खशतान्यपि ।
वरं वनं वरं भैक्ष्यं वरं भारोपजीवनं ।
वसन्ति कानने वृक्षाः फलपुष्पैश्च भूषिताः ।
वसन्त्यरण्येषु चरन्ति दुर्वां पिबन्ति तोयानि वने स्थितानि ।
वसुदेवसुतं देवं कंसचाणूरमर्दनम् ।
वह्निस्तस्य जलायते जलनिधिः कुल्यायते तत्क्षणात्
मेरुः स्वल्पशिलायते मृगपतिः सद्यः कुरङ्गायते ।
यस्याङ्गेऽखिललोकवल्लभतमं शीलं समुन्मीलति ॥४०॥
वागर्थाविव सम्पृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये ।
वातोल्लासितकल्लोल धिक् ते सागरगर्जनम् ।
वाल्मीकिगिरिसम्भूता रामसागरगामिनी ।
वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरोपराणि ।
विराटनगरे राजन् कीचकादुपकीचकम् ।
विलक्षणः शब्दकोषः विद्यते तव भारति ।
विश्वाभिरामगुणगौरवगुम्फितानाम्
रोषोऽपि निर्मलधियां रमणीय एव ।
काश्मीरजस्य कटुतापि नितान्तरम्या ॥३८॥
वृक्षाग्रवासी न च पक्षिराजः
त्रिनेत्रधारी न च शूलपाणिः ।
जलं च बिभ्रन्न घटो न मेघः ॥३५॥
व्यासाय विष्णुरूपाय व्यासरूपाय विष्णवे ।
व्रजत्यधोऽधो यात्युचैर्नरः स्वैरेव कर्मभिः ।
श-स-ष संस्कृतं देवभाषास्ति वेदभाषास्ति संस्कृतम् ।
सच्छिद्रनिकटे वासो न कर्तव्यः कदाचन ।
स जातो येन जातेन याति वंशः समुन्नतिम् ।
सज्जनस्य हृदयं नवनीतं यद्वदन्ति कवयस्तदलीकं ।
सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयत् न ब्रूयात् सत्यमप्रियं ।
सत्यानुसारिणी लक्ष्मीः कीर्तिस्त्यागानुसारिणी ।
सदयं हृदयं यस्य भाषितं सत्यभूषितम् ।
सदाचारेण सर्वेषां शुद्धं भवति मानसम् ।
सन्तप्तायसि संस्थितस्य पयसो नामापि न ज्ञायते
मुक्ताकारतया तदेव नलिनीपत्रस्थितं राजते ।
प्रायेणोत्तममध्यमाधमदशा संसर्गतो जायते ॥२२॥
सन्तोषामृततृप्तानां यत्सुखं शान्तचेतसाम् ।
सप्तैतानि न पूर्यन्ते पूर्यमाणान्यनेकशः ।
समुद्रवसने देवि पर्वतावलिभूषिते ।
सम्पदो महतामेव महतामेव चापदः ।
सम्पूर्णकुम्भो न करोति शब्दम् अर्धो घटो घोषमुपैति नूनम् ।
सरस्वति नमस्तुभ्यं वरदे कामरूपिणी ।
सरस्वतीं नमस्यामि चेतनानां हृदि स्थिताम् ।
सर्पदुर्जनयोर्मध्ये वरं सर्पो न दुर्जनः ।
सर्पराज नमामि त्वां क्रूरमप्युपकारकम् ।
सर्पा: पिबन्ति पवनं न च दुर्बलास्ते
शुष्कैस्तृणैर्वनगजा बलिनो भवन्ति ।
सन्तोष एव पुरुषस्य परं निधानम् ॥३४॥
सर्वत्र देशे गुणवान् शोभते प्रेरितो नरः ।
सर्वथा सन्त्यजेद्वादं न कञ्चिन्मर्मणि स्पृशेत् ।
सर्वे यत्र विनेतारः सर्वे पण्डितमानिनः ।
सहसा विदधीत न क्रियां अविवेकः परमापदां पदम् ।
संहितैकपदे नित्या नित्या धातूपसर्गयोः ।
साक्षराः विपरीताश्चेद्राक्षसा एव केवलम् ।
सारङ्गाः सुहृदो गृहं गिरिगुहा शान्तिः प्रिया गेहिनी
वृत्तिर्वन्यफलैर्निवसनं श्रेष्ठं तरूणां त्वचः ।
तेषामिन्दुकलावतंसयमिनां मोक्षेऽपि नो न स्पृहा ॥२५॥
साहित्य सङ्गीतकलाविहीनः साक्षात् पशुः पुच्छविषाणहीनः ।
सिंहः शिशुरपि निपतति मदमलिनकपोलभित्तिषु गजेषु ।
सुकुलजन्म विभूतिरनेकधा प्रियसमागमसौख्यपरम्पराः ।
सुन्दरोऽपि सुशीलोऽपि कुलीनोऽपि महाधनः ।
सुभाषितरसास्वादः सज्जनैः सह सङ्गतिः ।
सुभाषितेन गीतेन युवतीनां च लीलया ।
सुलभाः पुरुषा लोके सततं प्रियवादिनः ।
सुखं हि दुःखान्यनुभूय शोभते
घनान्धकारेश्विव दीपदर्शनम् ।
धृतः शरीरेण मृतः स जीवति ॥२४॥
सुखस्यानन्तरं दुःखम् दुःखस्यानन्तरं सुखम् ।
सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु ।
सूतो वा सूतपुत्रो वा यो वा को वा भवाम्यहम् ।
सूर्यं भर्तारमुत्सृज्य पर्वतं मारुतं गिरिम् ।
सेवितव्यो महावृक्षः फलच्छायासमान्वितः ।
सौवर्णानि सरोजानि निर्मातुं सन्ति शिल्पिनः ।
स्थानभ्रष्टा न शोभन्ते दन्ताः केशा नखा नराः ।
स्नेहं दयां च सौख्यं च यदि वा जानकीमपि ।
स्नेहं दयां च सौख्यं च यदि वा जीवनमपि ।
स्वभावो नोपदेशेन शक्यते कर्तुमन्यथा ।
स्वयं पञ्चमुखः पुत्रौ गजाननषडाननौ ।
स्वयं महेषः श्वशुरः नगेशः सखः धनेशः तनयो गणेशः ।
स्वस्ति श्रीभोजराजन् त्वमखिलभुवने धार्मिकः सत्यवक्ता
पित्रा ते सङ्गृहीता नवनवतिमिता रत्नकोट्यो मदीयाः ।
नो वा जानन्ति यत्तन्मम कृतिमपि नो देहि लक्षं ततो मे ॥२६॥
स्वातन्त्र्यो हि मनुष्याणामधिकारो स्वभावजः ।
स्वायत्तमेकान्तहितं विधात्रा विनिर्मितं छादनमज्ञतायाः ।
वाह्य सूत्राणि
