युधिष्ठिरः पञ्चपाण्डवेषु ज्येष्ठः । पाण्डुमहाराजस्य पुत्रः । कुन्ती अस्य माता । भीमः, अर्जुनः च युधिष्ठिरस्य अनुजौ । नकुलः सहदेवः च युधिष्ठिरस्य विमातुः माद्र्याः पुत्रौ । अयं युधिष्ठिरः यमधर्मराजस्य वरेण जन्म प्राप्नोत् । महाभारतस्य प्रमुखेषु पात्रेषु अन्यतमम् अस्ति युधिष्ठिरस्य पात्रम् । जीवने सर्वदा धर्माचरणं कुर्वन् युधिष्ठिरः "धर्मराजः" इत्येव प्रसिद्धः । महाराज: युधिष्ठिर: अपि भीष्म: इव अत्यन्तम् उच्चस्तरीय: महापुरुष: आसीत् । एष: साक्षात् धर्मस्य अंशत: जन्म प्राप्य मूर्तिमान् धर्मः इव आसीत् । अत: एव जना: एतं ‘धर्मराजः ’ इति आह्वयन्ति । एतस्मिन् धैर्यं, स्थिरता, सहिष्णुता, नम्रता, दयापरता अचलप्रीति: इत्यादय: अनेके अलौकिकगुणा: आसन् । एष: स्वस्य शीलस्य, सदाचारस्य, विचारशीलताया: च कारणत: बाल्ये एव अतीवलोकप्रिय: अभवत् । यदा एष: इतोऽपि लघुबाल: आसीत् तदा एव एतस्य पिता पाण्डु: स्वर्गस्थ: अभवत् । तदारभ्य एव एष: स्वस्य ज्येष्ठपितृव्यं धृतराष्ट्रं पिता इव बहु गौरवेण पश्यति स्म । तस्य कस्यापि आज्ञामपि न उल्लङ्घयति स्म । किन्तु धृतराष्ट्र: स्वस्य कुटिलस्वभावस्य कारणत: एतस्य गुणानां प्रशंसां श्रुत्वा श्रुत्वा मनसि एव करोति स्म । धृतराष्ट्रस्य पुत्र: दुर्योधन: एवं चिन्तितवान् ’ कथञ्चित् कतिपयदिनानि यावत् पाण्डवान् हस्तिनापुरत: दूरं प्रेषयाम: चेत् तेषाम् अनुपस्थितौ पित्रार्जित- अधिकारं स्वीकृत्य अहमेव राजा भविष्यामि’ इति । स: स्वस्य अन्धस्य, पितु: अङ्गीकारं प्राप्तवान् । धृतरष्ट्रः पाण्डवान् आहूय उत्सवदर्शनार्थं तान् वारणावताय प्रेषणस्य प्रस्तावं कृतवान् । एषा तस्य आज्ञा इति मत्वा आक्षेपं विना मात्रा कुन्त्या सह पञ्चसहोदरा: अपि वारणावतं गतवन्त: । तत्र एतेषां दहनं कर्तुं दुर्योधन: एकस्य लाक्षागृहस्य निर्माणं कृतवान् आसीत् । तस्मिन् एव गृहे ते निवसन्तु इति आग्रहः अपि कृतः । कनिष्ठपितृव्यस्य विदुरस्य साहाय्येन एते कथञ्चित् प्राणान् रक्षयित्वा तत: पलायितवन्तः । एते मृता: इति मत्वा कौरवा: हस्तिनापुरे अधिकारं गृहीतवन्तः । कतिपय- दिनानन्तरं द्रौपद्या: स्वयंवरे पाण्डवानां रहस्यस्य स्फोटनमभवत् । कौरवा: ज्ञातवन्तः यत् पाण्डवा: इतोऽपि जीवन्ति इति । तदा धृतराष्टः विदुरं प्रेषयित्वा पाण्डवान् हस्तिनापुरं प्रति आहूतवान् । स्वपुत्रै: सह तेषां कलहस्य निर्मूलनाय अर्धं राज्यं स्वीकृत्य खाण्डवप्रस्थे पाण्डवा: तिष्ठन्तु इत्येतं प्रस्तावं तेषां पुरत: उपस्थापितवान् । युधिष्ठिर: एतं प्रस्तावम् अपि अङ्गीकृतवान् । स: स्वसहोदरै: सह खाण्डवप्रस्थं गतवान् । तत्र ते इब्द्रप्रस्थनामिकां एकां पृथक् राजधानीं कृत्वा शासनम् आरब्धवन्तः । तत्रैव राजसूययज्ञमपि कृतवन्त: । ज्येष्ठा: राजान: आगत्य यज्ञे भागं गृहीत्वा अमूल्यानि उपायनानि दत्तवन्त: । युधिष्ठिरमेव चक्रवर्ति: इति अङ्गीकृतवन्त:। किन्तु कौरवा: अत्रापि एतान् आनन्देन स्थातुं न त्यक्तवन्त: । एतेषां वैभवं दृष्ट्वा दुर्योधन: असूयया ग्रस्तः अभवत् । स: एकं विशालं सभाभवनं निर्माय पाण्डवान् द्यूतक्रीडार्थम् आहूतवान् । द्यूतक्रीडा अनुत्तमा इति ज्ञात्वा अपि ’धृतराष्ट्रस्य आज्ञा’ इति निमन्त्रणं स्वीकृतवान् । क्रीडायां दुर्योधनस्य मातुल: शकुने: कुतन्त्रकारणतः युधिष्ठिर: पूर्णं पराजयं प्राप्तवान् । पूर्णसभायां राज्ञ्याः द्रौपद्या: अपमाननं कृतवन्त:। तथापि धृतराष्ट्रस्य विषये एतस्य मनसि गौरवभावः एव आसीत् । धृतराष्ट्र: अपि तेभ्य: ऐश्वर्यं, सर्वं राज्यं च दत्त्वा पुन: इन्द्रप्रस्थय प्रेषितवान् । किन्तु एतत् दुर्योधन: न सोढवान् । स: कथञ्चित् धृतराष्ट्रम् अङ्गीकार्य दूतं प्रेषयित्वा पुन: पाण्डवान् आहूतवान् । वनवासस्य निबन्धनं स्थापयित्वा पुन: द्यूतं क्रीडितवन्त: । एतस्य दुष्परिणामः पुनरेकवारम् अनुभूत: । युधिष्ठिर: कौरवाणां नीतिं ज्ञात्वा अपि ज्येष्टपितृव्यस्य आज्ञां न तिरस्कृतवान् । अस्मिन् समयेऽपि पराजयः एव प्राप्तः । तेन कारणेन स्वस्य सर्वस्वमपि त्यक्त्वा सहोदरैः, राज्ञ्या द्रौपद्या सह द्वादशवर्षाणां वनवासम् , एकवर्षस्य अज्ञातवासं च करणीयम् आपतितम् । पितृव्यस्य आज्ञापालक: धर्मस्य आचरणाय सर्वं तूष्णीं सोढवान् । धन्या तस्य पितृभक्ति: ।
धर्मिष्ठ:, सहनशील: युधिष्ठिर: सर्वविधम् अवमाननं सोढुं शक्नोति स्म । किन्तु धर्मस्य अपमाननं सोढुं न शक्नोति स्म । प्रथमवारं क्रीडायां चतुरः अनुजान्, द्रौपदीं, आत्मानं च विनष्टवान् । द्रौपद्या: अपमाननं जातं चेदपि धर्मपाशेन बद्ध: एष: सर्वं मौनेन सोढवान् ।कोऽपि सामान्य: चेदपि स्वस्य पुरत: पत्न्या: एतादृशिं दुर्गतिं द्रष्टुं न अशक्ष्यत् । अग्रजस्य भयेन अनुजा: अपि किमपि न उक्तवन्त: । मनसि ज्वालाग्नि: दहति स्म । इच्छन्ति चेत् तादृशस्य अत्याचारस्य स्थगनं कर्तुम् एते शक्नुवन्ति स्म । अग्रजं दृष्ट्वा सर्वे तूष्णीम् उपविष्टवन्त: । धर्मराजः एतद् सर्वं कापट्यम् एव इति ज्ञात्वा अपि धर्मस्य रक्षणार्थं सोढवान् । धर्म:, प्रीति:, सहनशीलताया: इतोऽपि श्रेष्ठ-उदाहरणानि जगति अन्यानि न स्युः ।
यदा पाण्डवा: वनं प्रस्थितवन्त: तदा हस्तिनापुरस्य प्रजा: सर्वाः दु:खेन कौरवान् दूषयन्त्यः स्वगृहाणि त्यक्त्वा एतै: सह प्रस्थितवत्यः । तदापि युधिष्ठिर: कौरवाणां विषये एकशब्देनापि दूषणं न कृतवान् । जनानां समाधाननं कारयित्वा प्रतिप्रेषितवान् । तथापि केचन ब्राह्मणा: पाण्डवै: सह गतवन्त: । तदा धर्मराजस्य चिन्ता आरब्धा । एतेषां भोजनस्य व्यवस्था का ? इति । स्वकष्टानां विषये चिन्ता नास्ति चेदपि इतरेषां कष्टं द्रष्टुं न शक्नोति स्म । अन्ते एष: सूर्यदेवस्य आराधनां कृत्वा एकम् अपूर्वं पात्रं प्राप्तवान् । तस्मिन् कृतः किञ्चित् पाकः अपि अक्षय: भवति स्म । एतेन ते वने सन्ति चेदपि अतिथिजनानां ब्राह्मणानां च भोजनं दत्त्वा अनन्तरम् एते भोजनं कुर्वन्ति स्म । वनवासे अपि आतिथ्यधर्मस्य पालनं कृतवन्त: । एतेन धर्मप्रेम्णा आकृष्टाः श्रेष्टाः महर्षिण: वनवाससमयेऽपि तेषां समीपे आगत्य तिष्ठन्ति स्म । यज्ञानां विविधप्रकारस्य धर्मानुष्ठानं कुर्वन्ति स्म ।
महाराजः युधिष्ठिर: ‘अजातशत्रुः’ इति नाम्ना अपि प्रसिद्धः आसीत् । केनापि सह तस्य वैरभाव: नासीत् । शतॄणां विषयेऽपि तस्य हृदये सर्वदा सद्भावा: एव भवन्ति स्म । तस्य दृष्ट्या शत्रव: अपि सेवासहानुभूत्यै अर्हाः आसन् । य: अपकारं करोति तस्मै अपि उपकारकरणं ज्येष्ठानां श्रेष्ठ: गुण: । युधिष्ठिर: तु एतस्य वाक्यस्य सार्थक्यं भजते स्म । कदाचित् पाण्डवा: द्वैतवने आसन् । तदा घोषयात्राया: कारणत: दुर्योधन: स्वस्य मन्त्रिभिः, अनुजैः, राज्ञीवासस्य महिलाभिः, सह बृहत् सैन्यं स्वीकृत्य, स्वस्य वैभवं दृष्ट्वा पाण्डवा: असूयाम् अनुभवन्तु इति दुरुद्देशेन तत्रैव आगतवान् । पाण्डवानां कुटीरस्य समीपे विद्यमाने सरोवरे जलक्रीडार्थं गतवान् । ततःपूर्वम् एव गन्धर्वा: सरोवरस्य आक्रमणं कृतवन्त: आसन् । दुर्योधन: तै: सह सङ्घर्षणं कृतवान् । भीषणयुद्धे गन्धर्वाणां विजय: अभवत् । ते राज्ञ्या सह दुर्योधनस्य अपि बन्धनं कृतवन्त: । तदा युधिष्ठिर: अनुजान् वदति यत् ‘भवन्त: गत्वा दुर्योधनं बन्धनात् मोचयित्वा आनयन्तु । स: अस्माकं शत्रु: चेदपि इदानीं कष्टे अस्ति । कष्टकाले साहाय्यकरणं तु अस्माकं धर्म: । स: तु अस्माकं सहोदर: एव । अस्माकम् उपस्थितौ तस्य एतादृशी दुर्गति: न भवेत् ’ इति । क्षणाभ्यन्तरे अर्जुन: शरवर्षणेन गन्धर्वाणाम् अहङकारं भञ्जयित्वा अनुजै:, राज्ञ्या सह दुर्योधनस्य बन्धमोचनं कृतवान् । दुर्योधनस्य दुष्टषड्यन्त्रं ज्ञात्वा देवराज: इन्द्र: एव तस्य बन्धनार्थं गन्धर्वान् प्रेषितवान् असीत् । युधिष्ठिरस्य हृदयवैशाल्यं दृष्ट्वा ते सर्वे आश्चर्यचकिता: । धन्य: अजातशत्रु: !
कदाचित् आश्रमे द्रौपदी एकाकिनी आसीत् । पृष्ठत: दुर्योधनस्य आवुत्त: सिन्धुराजा जयद्रथ: तत्र आगतवान् । द्रौपद्या: अनुपमसौन्दर्यं, लावण्यं च दृष्ट्वा तस्य मनसि विकार: उत्पन्न: । यदा स: स्वस्य दुर्भावनां प्रकटितवान् तदा द्रौपदी तं तिरस्कृतवती । तदा स: तां बलात् आकृष्य स्वस्य रथे उपवेश्य तत: प्रस्थितवान् । विषयं ज्ञात्वा पाण्डवा: तम् अनुसृतवन्त: । तस्य सैन्यं पराजितवन्त: च । भीत: जयद्रथः प्राणरक्षणार्थं धावन् आसीत् । भीम: गत्वा तं गृहीत्वा धर्मराजस्य पुरत: आनीतवान् । धर्मराजः तु सः सम्बन्धी इति मत्वा दयया तस्य मोचनं कृतवान् । एवं स्वस्य क्षमाशीलताया: स्वभावं दर्शितवान् ।
महाराजः युधिष्ठिर: श्रेष्ठविद्वांस:, नीतिज्ञः, धर्मज्ञः च आसीत् । तस्मिन् अद्भुता समानता आसीत् । कदाचित् कश्चन: ब्राह्मण: कस्यचित् वृक्षस्य शाखायाम् अग्निहोत्रस्य उपयोगाय वृक्षस्य समिधाः स्थापितवान् आसीत् । कश्चन: हरिण: आगत्य स्वस्य शृङ्गेन वृक्षस्य घर्षणं कृतवान् । तदा तस्य शृङ्गे एष: समिधाग्र्न्थिः संलग्न: अभवत् । तेन विना अग्निहोत्रस्य कार्यं न चलति स्म । अत: स: ब्राह्मण: आगत्य समिधाः आनीय ददातु इति युधिष्ठिरं प्रार्थितवान् । पञ्चपाण्डावा: अपि हरिणस्य पृष्ठत: धावितवन्त: । सर्वेषु पश्यत्सु एव स: हरिण: कुत्रापि अदृश्य: अभवत् । पाण्डवा: बहुश्रान्ता:, पिपासिताः च अभवन् । धर्मराजस्य आज्ञां प्राप्य नकुल: जलस्य अन्वेषणं कर्तुं प्रस्थितवान् । स्वल्पे दूरे एव तेन एक: सुन्दरजलाशय: प्राप्त: । समीपं गत्वा यदा जलं पातुं यत्नं कृतवान् तदा काचन अशरीरवाणी श्रुता । ‘प्रथमं मम प्रश्नस्य उत्तरं ददातु, अनन्तरं जलं पिबतु’ इति । किन्तु पिपासित: नकुल: अशरीरवाण्या: निर्लक्ष्यं कृतवान् । जलं पीतवान् च । अनुक्षणं निर्जीव: भूत्वा भूमौ पतितवान् । ततः युधिष्ठिर: क्रमश: सहदेवम्, अर्जुनं, भीमसेनं च प्रेषितवान् । त्रयाणामपि सा एव स्थिति: अभवत् । अन्ते धर्मराजः स्वयं जलाशयस्य समीपं गतवान् । सोऽपि अशरीरवाणीं श्रुतवान् । पतितान् अनुजान् अपि दृष्टवान् । तावता स: विशालकायं कञ्चन यक्षं दृष्टवान् । स: यक्ष: वदति ‘मम प्रश्नानाम् उत्तरम् अदत्त्वा जलं पीत्वा भवत: अनुजा: एतादृशीं स्थितिं प्राप्तवन्त: । भवान् अपि उत्तरदानेन विना यदि जलं पिबति तर्हि मरणं प्राप्नोति’ इति । युधिष्ठिर: उत्तरं दातुं सज्ज: अभवत् । यक्षस्य सर्वेभ्य: प्रश्नेभ्य: एष: समिचीनतया उत्तरं दत्त्वा तस्य समाधाननं कारितवान् । तदा प्रसन्न: यक्षः वदति यत् ’भवत: अनुजेषु भवान् यम् इच्छति तम् जीवन्तं करोमि’ इति । तदा धर्मराज: नकुलस्य पुनर्जीवनम् इष्टवान् । यदा यक्ष: कारणं पृच्छति तदा एष: वदति ‘मम पितु: Small text
